روش تولید پارچه قلمکار

مردم ایران با هنر به این جهان چشم گشوده و در کنار آن زندگی خواهند کرد. هنر در ایران همانند درختی قدیمی و با ارزش است که ریشه در خاک این سرزمین دارد. چاپ روی پارچه‌های تجسمی جزء فرهنگ و هنر سرزمین‌مان می‌باشد. همچنین در زمان‌های گوناگون تاریخ دارای نشانه‌های قوی بوده که در مقابل قومیت‌های مختلف مقاومت کرده و تمامی فرهنگ‌های بیگانه را در خود جای داده است. در این مقاله همراه ما باشید تا با روش تولید پارچه قلمکار آشنا شوید.

چاپ روی پارچه و چاپ سنتی

طرح‌های رنگی و نقش‌های ابداع شده روی پارچه قلمکار از طریق باسمه یا قالب در سده‌ی چهارم قبل از مسیح در کشور هند ابداع شده است. در برخی نوشته‌ها آمده است که این پارچه‌های چاپی از سال ۱۴۰ پیش از مسیح از هند به چین آورده شده‌اند. کلمه‌ی چیت در لغت نامه‌ی فارسی به معنای پارچه‌های چاپی است که این کلمه هندی می‌باشد. در دوره‌ی ساسانی چاپ روی پارچه در ایران و روش‌های دیگری در تزئین پارچه‌های ابریشمی و کتان ابداع شده است. اولین پارچه‌هایی که چاپی بودند در شمال اروپا بدست آمده که این پارچه‌ها دارای سبک شرقی بوده‌اند.

چیت‌ساز ماده‌ای رنگی را با چسب مخصوص آماده کرده و از طریق قالب به پارچه انتقال خواهد داد و روی پارچه نقش مورد نظر چاپ می‌گردد. همچنین چیت‌ساز از رنگ‌های اصلی استفاده می‌کند.

بیشتر بخوانید: آموزش مکرومه بافی

حال بگوییم چاپ چگونه انجام می‌شود؟

چاپ از طریق رنگ‌رزی روی پارچه ایجاد می‌شود و تفاوتش با رنگ‌رزی در این بوده که در رنگرزی تمامی قسمت‌های پارچه یکرنگ شده ولی در چاپ به سبک قلمکار از طریق یک یا چند رنگ روی زمینه‌ی سفید طرح مورد نظر ایجاد می‌شود. این کار از اوایل قرن هفت هجری قمری در ایران راه یافت و در شهرهایی همچون اصفهان، شیراز، بروجرد، همدان، رشت، کاشان، یزد، سمنان، نجف آباد، روستاهای فارسان، گزبرخوار، خورزق و … این کار رواج یافت.

روش تولید پارچه قلمکار

در ابتدا بگوییم پارچه قلمکار منظور همان پارچه‌ای است که از طریق قالب‌های چوبی چاپ روی آن ایجاد شده و در اصفهان و مشهد و دامغان این هنر رواج یافته است. طریقه‌ی قلمکاری به این گونه است که ابتدا با قلم روی پارچه‌ای از جنس پنبه‌ای یا ابریشمی طرح مورد نظر را انداخته و با مواد شیمیایی رنگ‌ها را روی آن ایجاد خواهند کرد. باید توجه داشت که این طرح‌ها وقت زیادی را صرف اتمام کار می‌برند و جهت هماهنگی و یک دستی نقوش به جای قلم از مهرهای چوبی استفاده می‌کنند.

در سال‌های گذشته این پارچه‌ها بسیار کاربرد داشته و از آن‌ها جهت تهیه‌ی پوشاک، بقچه، رومیزی، پرده، سجاده، رویه‌ی لحاف، رویه‌ی پشتی، دستمال و کتیبه‌هایی جهت تزئین مراسم‌ها، دیوارکوب شبیه به پارچه تپستری و حتی زیر انداز استفاده می‌کردند و قسمتی از این تولیدات به کشورهای دیگر صادر می‌شد.

باسمه کار روی پارچه با استفاده از خمیر کتیرا و موم مهر می‌زند سپس پارچه را رنگ می‌کند در نتیجه قسمت‌های مهر خورده روی آن سفید و بی‌رنگ می‌شوند و برای رنگ‌های دیگر مهر را شسته و مجدد از آن استفاده می‌کنند. باسمه کار دندانه‌ی رنگ زاج، کات یا صمغ گیاهی را روی پارچه می‌زند. سپس پارچه را آغشته به مواد رنگ کننده کرده و زمانی که پارچه شسته می‌شود رنگ سایر قسمت‌ها از بین خواهد رفت و تنها این قسمت‌هایی که مهر شده باقی می‌مانند. این روش از مهم‌ترین روش‌ها به شمار رفته و در ایران بسیار رایج است.

باسمه کار رنگ‌ها را روی پارچه‌ی مهر می‌ریزد. می‌توان رنگ‌های مصنوعی را هم به این رنگ‌ها اضافه کرد. راهی که امروزه اکثر چیت‌سازهای اصفهان، کاشان و یزد از آن استفاده می‌کنند باسمه‌ی چهار رنگ نامیده می‌شود. با کمک نقشه طرح را به تکه‌هایی تقسیم کرده تا قلمکار قالب‌های کوچکی برای آن بسازد و برای هر چهار رنگ سیاه، قرمز، آبی و زرد نیز باید قالبی جدا بسازد. قلمکار برای استفاده از نقش‌های مورد نظرش با توجه به رنگ‌ها و داشتن حداکثر ۴ رنگ می‌بایست قالب را از چوب‌های گلابی و زالزالک بسازد.

نحوه‌ی شستن و رنگ‌رزی پارچه قلمکار

جهت آماده کردن پارچه برای رنگ‌رزی ابتدا پارچه را برای مدتی درون آب زیاد می‌شویند تا مواد زائد درون پارچه خارج شود. این پارچه‌ها نیاز دارند تا عمل سفیدگری روی آن‌ها انجام شود به این صورت که آن‌ها را روی زمین  پهن می‌کنند و روی آن مرتب آب می‌ریزند تا بعد از مدتی با نور خورشید به رنگ سفید در بیاید.

در برخی موارد قلمکار می‌خواهد زمینه‌ی پارچه به رنگ دیگری مثل زرد در بیاید که بعد از شستن آن را درون محلول گرد پوست انار و هلیله می‌گذارند. برای ثابت ماندن رنگ‌های قلمکار به ازای هر ۱۰۰۰ متر پارچه ۱۲ کیلوگرم پوست انار و ۹۰ کیلو مغز روناس را داخل پاتیله در حال جوش می‌ریزند سپس پارچه‌های رنگ شده و شسته شده را با حرارت به اتمام می‌رسانند.

بیشتر بخوانید: آموزش گام به گام چاپ باتیک

مراحل چاپ چیت یا قلمکار

• پارچه‌ی استفاده شده در اینجا از جنس کرباس دست بافت هستند. اگر قسمتی از پارچه رنگی باشد کرباس را با محلول پوست انار می‌جوشانند و آن را آب کشی می‌کنند تا خشک شود.
• قلمکار ساز چیت خشک را روی میز کارش قرار می‌دهد و یک قسمت از آن را می‌کشد و روی تخته پهن می‌کند. سپس قالب چاپ را برداشته و آن را با کات آهن مرطوب می‌سازد. در اینجا مقداری کتیرا به محلول اضافه شده تا در حین چاپ شره نکند.

طریقه‌ی دیگر رنگ کردن زمینه‌ی پارچه به این صورت است که ۲۰ تا ۳۰ پارچه‌ی چیت رنگ شده را شسته و روی زمین پهن می‌کنند و هر کدام را روی دیگری می‌گذارند و روی آن‌ها پوست انار نرم می‌پاشند. سپس اندکی آب روی آن می‌ریزند و می‌گذارند تا چندین ساعت به این شکل بماند و سپس آن‌ها را زیر نور آفتاب خشک می‌کنند که این کار برای ثابت ماندن رنگ‌ها بسیار موثر است.