پته دوزی چیست؟ اصطلاحات رایج آن

پته دوزی یکی از زیرمجموعه های هنر رودوزی است. رودوزی یکی از هنرهای بومی ایران زمین می‌باشد. رودوزی در ایران بسیار متنوع و رایج بوده، اما در گذر ایام تنها ۱۱۵ نوع رودوزی توانستند تا به امروز به حیات خود ادامه دهند. پته دوزی یکی از آن‌هاست. هنر رودوزی در سراسر ایران رایج است و به عنوان یک هنر بومی شناخته می‌شود.

به طور کل رودوزی ایرانی را به ۶ دسته کلی برحسب ویژگی‌های آن‌ها تقسیم کرده‌اند. در این میان، گروهی از رودوزی‌ها وجود دارند که بسیار پرکار هستند، به طوری که زمینه اصلی آن مشخص نیست و دوخت‌های الوان، موجب پیدایش زمینه تازه‌ای پر از نقش و نگار می‌شود. مانند: بخارا دوزی، نقش دوزی، قلابدوزی، ممقان دوزی، بلوچ دوزی، کردی دوزی و برخی از پته دوزی یا سلسله دوزی.

اصطلاح عامیانه «پته به آب انداختن»، یکی از رایج‌ترین اصطلاحات عامیانه میان ایرانیان بوده و کنایه از برملا کردن حقیقت و زدودن نیرنگ و مکر دارد. اما ریشه این اصطلاح را می‌توان در هنر رودوزی ایرانی، پته دوزی مشاهده کرد و در ادامه بیشتر به عمل پته به آب انداختن و علتش می‌پردازیم.

 

 

معرفی پته دوزی

پته دوزی یا سلسله دوزی یا فطه دوزی، یک هنر رودوزی در میان مردمان استان کرمان است. خواستگاه این هنر، شهرهای کرمان، سیرجان و رفسنجان می‌باشد. دیرینه‌ترین پته منتسب به قرن ۱۲ هجری قمری می‌باشد اما فرهنگ معین واژه «پت» را این چنین شرح می‌دهد: «پشم نرمی که از بن موی بز روید و آن را بر شانه برآورند و از آن شال بافتند».

عامیانه‌ترین تعریف پته دوزی را می‌توان این چنین شرح داد: «نوعی دوخت است که تمامی زمینه و گاهی قسمت اعظم آن با نخ‌های کرکی الوان یا پشمی، ابریشمی و گاها نخ گلابتون، سوزن دوزی می‌شود».

 

اجزای مختلف در پته دوزی

زنان و دختران با ذوق پته دوز ، نقوش ذهنی خود را بر روی زمینه پارچه پشمی ضخیمی که «عریض» نام دارد، می‌دوزند. عریض که در گذشته برای دوختن دامن، کت و پالتوهای زنانه مورد استفاده قرار می‌گرفت، پارچه‌ای دست بافت است که به وسیله دستگاه‌های بافندگی دستی بافته و به رنگ‌های سفید، قرمز، سبز و زرد تولید می‌شود.

«ریس» همان نخ سوزن دوزی شده بر روی عریض است و جنس ریس، بسته به نوع نقوش و اهمیت و ظرافت پته دوزی، از نخ‌های پشمی دست ریس یا ریسیده شده توسط ماشین آغاز می‌شود و تا نخ‌های ابریشمی و گلابتون ادامه می‌یابد. ریس‌ها بیشتر در رنگ‌های عنابی، مشکی، سبز روشن، سبز تیره، زرد، نارنجی، قرمز، آبی تیره، سبز ماشی و لاکی و … می‌باشند. به طور متوسط در هر متر رودوزی پته، ۳۷۵ تا ۴۰۰  گرم ریس استفاده می‌شود که بیشتر بستگی به نوع نقش و ضخامت ریس مورد استفاده دارد.

 

 

مراحل پته دوزی و اصطلاحات آن

مرحله اول:

رودوزی پته در سه مرحله تکمیل می شود. در مرحله نخست نقش مورد نظر که قرار است بر روی عریض دوخته شود، توسط طراح بر روی عریض چاپ می‌شود. برای این کار الگوی ترسیم شده روی کاغذ کالک را با سوزن سوراخ می‌کنند و سپس به کمک گچ یا خاکه زغال نقاط نقوش را بر روی عریض منتقل کرده و در ادامه با قلم و مرکب، نقاط نقوش را به هم متصل می‌کنند و نقش مورد نظر بر روی عریض می‌کشند.

مرحله دوم:

مرحله دوم انتخاب ریس مناسب و پته دوزی خطوط اصلی است. به این کار «ساقه دوزی» نیز می‌گویند. حال نوبت پته دوزی داخل نقوش است که با قاعده و ظرافت خاصی با ریس اندود می‌شود. به این کار «آب دوزی» یا «متن دوزی» نیز می‌گویند. بعد از آب دوزی پته، در ادامه نوبت «پتک دوزی» (به زبان محلی به معنای جوانه) است. در پتک دوزی، برگ‌ها و سایه‌های نقوش به صورت زیگزاگ سوزن دوزی می‌شوند.

 

 

مرحله سوم:

مرحله سوم تثبیت رنگ ریس‌های سوزن دوزی شده است، پته‌ها را به آب انداخته و آن را می‌شویند. در این مرحله، کیفیت رنگ ریس و عریض مورد آزمون قرار می‌گیرد و پته باکیفیت از پته بی‌کیفیت قابل تشخیص می‌شود، یکی رنگ و رو رفته و دیگری همچنان رنگ رخسار خود را حفظ کرده است. در نتیجه این اقدام ریشه اصطلاح عامیانه «پته به آب انداختن» است. در ادامه پته آزمون پس داده، اتو خورده و آماده فروش است.

 

سخن آخر:

پته روپوش مقبره شاه نعمت الله ولی، یکی از پرکارترین و معروف‌ترین پته‌های موجود است که در شهر ماهان کرمان قرار دارد. معروف‌ترین نقوش مورد استفاده در رانر، پته دوزی طرح پته‌ای یا درخت زندگی و بته جقه است و از دیگر طرح‌های پر استفاده در نقوش پته دوزی می‌توان به سروچه، نقوش حیوانی، لچک ترنجی و پیچک ترنجی اشاره کرد.  امروزه پته دوزی زینت بخش سجاده‌ها، پرده و رویه، رومیزی، بقچه و جلد قرآن است.