تاریخچه هنر قلمکاری

روش‌های رنگ‌رزی سنتی پارچه با استفاده از مواد رنگ‌زای طبیعی هم‌ زمان با شکل‌گیری فن نساجی و بافت منسوجات متنوع توسط هنرمندان خوش‌ذوق و با مهارت ایرانی، سابقه تاریخی بسیار طولانی در این کشور دارد؛ دوره‌ی صفویه در ایران، دوره شکوه و بالندگی هنرهای گوناگون در زمینه بافت و تزئینات منسوجات محسوب می‌شود و از گذشته شهرهایی مانند اصفهان، کاشان، یزد، تبریز، مشهد و گیلان در شاخه‌های مختلف این هنر شهرت داشتند.

در رنگ‌رزی سنتی پارچه گاهی الیاف تابیده نشده و گاهی نخ‌های تابیده شده‌ی پنبه‌ای و ابریشمی را رنگ‌آمیزی و همچنین گاهی نیز پارچه‌های بافته شده را رنگ‌رزی می‌کنند. از نخ‌های رنگ‌آمیزی شده به‌منظور بافت انواع قالی، گلیم و پارچه‌های سنتی مختلف استفاده می‌گردد و از پارچه‌های رنگ شده نیز برای چاپ سنتی و یا دوخت انواع پوشاک بهره می‌گیرند.

روش‌های چاپ نیز در صنعت نساجی در ادوار تاریخی، پیشینه‌ای کهن دارد لیکن آنچه امروزه از میراث با ارزش گذشته به یادگار مانده، روشی است که توسط آن هر طرح و نقشی به‌وسیله قالب، قلم مو، موم و رنگ‌های مختلف روی انواع پارچه قابل انتقال است.

چاپ سنتی به دو روش مستقیم و غیرمستقیم انجام می‌گیرد که در آن‌ها مقدار زیادی از پارچه در مدت زمان کوتاهی نقش‌اندازی و رنگ‌گذاری می‌شوند.

در چاپ مستقیم، طرح و نقش‌های متنوع به‌وسیله قالب یا شابلون به همراه رنگ‌های گوناگون به‌طور مستقیم روی پارچه منتقل می‌گردد که مثال بارز این مورد پارچه‌ قلمکار می‌باشد.

در چاپ غیرمستقیم، نقش اندازی در دو مرحله انجام می شود که به دو شیوه چاپ برداشت و باتیک رایج است. لازم به ذکر است که چاپ باتیک یا کلاقه‌ای نوعی چاپ مقاوم در کشورهای جنوب شرق آسیا می‌باشد که در ایران نیز متداول شده است.

بیشتر بخوانید: روش تولید پارچه قلمکار

چاپ قلمکار

چاپ قلمکار نوعی چاپ و رنگ‌گذاری مستقیم است که طرح و نقش‌های اصیل ایرانی بالاخص طرح بته‌جقه (که درون بته‌جقه‌های بزرگ را با نقش و نگارهای گوناگون مانند گل، اسلیمی، ختایی و یا بته‌جقه‌های کوچک تزئین می‌کنند) و همچنین طرح‌هایی که تداعی‌گر داستان‌های کهن ادبی، تاریخی، عاشقانه، مذهبی، اشعار شاعران، جانوران اهلی و وحشی و مناظر زیبا می‌باشند، با قالب چوبی آغشته به رنگ روی پارچه‌های پنبه‌ای مرغوب، ابریشمی یا کرباس منتقل می‌گردد.

هنر قلمکاری که آن را چیت‌سازی نیز می‌نامند، در زمان شاه عباس به دلیل توجه و علاقه درباریان به این هنر رونق و گسترش یافت و همچنین به کشورهای دیگر صادر گردید. لذا قلمکاری و منسوجات حاصل این هنر علاوه‌بر  اینکه نشان‌دهنده ویژگی‌های بی‌نظیر از فرهنگ و هنر ایرانی می‌باشند، کاربردهای اقتصادی آن نیز سابقه‌ای روشن دارد.

صفویان در طول حکومت سیصد ساله‌ی خود در ایران سه شهر تبریز، قزوین و اصفهان را به‌عنوان پایتخت برگزیدند که بسیاری از هنرمندان در زمان انتقال پایتخت صفویان از قزوین به اصفهان، به آن شهر روی آوردند و بسیاری از رشته‌های هنری از جمله هنر قلمکاری در آن دوره به حد کمال رسید.

هنر قلمکاری به دلایل متعددی همچون توجه و حمایت شاهان صفوی، دسترسی آسان به انواع مختلف مواد اولیه مانند رنگ‌های طبیعی، قالب‌های چوبی و همچنین کاربرد گسترده پارچه‌های قلمکار در صنعت نساجی بسیار رونق یافت. در حال حاضر نیز اصفهان مرکز تولید انواع مختلف منسوجات چاپ قلمکار ایران است و تعداد زیادی کارگاه قلمکاری و افراد سرشناس و چیره‌دست در زمینه قلمکاری در این استان وجود دارند.

در آن زمان اکثر مردم از پارچه‌های قلمکار به‌منظور تهیه انواع لباس‌های مردانه و زنانه، سفره، پرده و همینطور تزئینات مراسمات سوگواری استفاده می‌کردند. اما در چند سال اخیر تولید پارچه‌های قلمکار بصورت قواره‌ای کاهش چشمگیری داشته است و معمولا در اندازه یک سجاده نماز، سفره و رومیزی‌ در اشکال هندسی متنوع مانند مربع، مستطیل و دایره قلمکاری می‌گردد.

صنعت قلمکاری مانند بسیاری دیگر از صنایع‌دستی و هنری ایران با گذشت زمان دستخوش تغییر و تحولاتی شده است. به‌عنوان مثال با افزایش قیمت و کمیاب شدن پارچه‌هایی از جنس ابریشم طبیعی و پنبه، قلمکاری بیشتر روی پارچه کرباس، متقال (پارچه ای نازک تر از کرباس) و کتان خارجی انجام می‌گیرد.

بیشتر بخوانید: تفاوت ظروف سفال و سرامیک

ویژگی‌های پارچه قلمکار مرغوب

کیفیت و مرغوبیت پارچه‌های قلمکار به عوامل مختلفی بستگی دارد که در ادامه به چند مورد از آن‌ها اشاره می‌کنیم.

جنس پارچه: همانطور که در پاراگراف فوق اشاره گردید؛ قلمکاری روی پارچه‌های گوناگونی انجام می‌گیرد که جنس پارچه از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. پذیرش رنگ در برخی از الیاف مانند نخ، پنبه و ابریشم به مراتب بیشتر از پشم است و رنگ به‌خوبی روی پارچه می‌نشیند و پخش نمی‌شود.

رنگ‌ها: یکی دیگر از عوامل مهم و تاثیرگذار در کیفیت پارچه‌های قلمکار، استفاده از رنگ‌های طبیعی می‌باشد. رنگ‌های طبیعی موجب افزایش طول عمر پارچه قلمکار، دوام و ماندگاری آن می‌گردد و همچنین در زیبایی و ثبات نقش‌های روی پارچه قلمکار بسیار موثر است.

در زمان‌های قدیم هنرمند همواره از رنگ‌های طبیعی در قلمکار بهره می‌گرفت زیرا به منابع طبیعی رنگ‌زا مانند رنگ‌های گیاهی و حیوانی به‌ آسانی دسترسی داشته است اما امروزه به دلایلی از رنگ‌های شیمیایی نیز در این صنعت استفاده می‌شود.

لازم به ذکر است که رنگ‌های قرمز، آبی، سبز، زرد و سیاه از رنگ‌های اصلی مورد استفاده در قلمکاری می‌باشند و از ترکیب این رنگ‌ها به نسبت‌های مختلف با هم، رنگ‌های فرعی متنوعی نیز بدست می‌آید. همچنین موادی از جمله کتیرا و روغن‌هایی مانند گلیسیرین، کرچک و کنجد جهت تثبیت هرچه بیشتر رنگ‌های اصلی با آن‌ها مخلوط می‌گردد که کیفیت این مواد نیز حائز اهمیت است.

هرچه تنوع رنگ‌های بکار رفته در پارچه قلمکار بیشتر باشد از ارزش بالاتری برخوردار است زیرا به این معناست که از تعداد مُهر یا قالب‌های چاپ قلمکاری بیشتری در آن استفاده شده است و همچنین از منظر زیباشناسی و روانشناسی نیز تاثیرات زیادی در جذب مخاطب و ایجاد فضایی منحصر‌به‌فرد در ظرف چوبی و دکوراسیون داخلی دارد.

قالب چاپ قلمکاری

ساخت قالب قلمکار شامل مراحل زیادی می‌باشد که مرحله اول آن انتخاب چوب مناسب و پس از آن عملیات کنده‌کاری نقوش روی قطعات چوب است. بنابراین چوب بکار رفته در قالب‌های قلمکاری باید دارای ویژگی‌های متعددی از جمله استحکام، قابلیت انعطاف‌پذیری و شکل‌پذیری بالا و بافت صاف و یکنواخت باشد.

به‌منظور تهیه قالب مناسب در قلمکاری از چوب درختان گلابی و زالزالک (معمولاً چوب درخت گلابی برای قالب‌های درشت نقش و چوب درخت زالزالک برای قالب‌های ریزنقش) به دلیل داشتن ویژگی‌های فوق، استفاده می‌گردد.