تفاوت ظروف سفال و سرامیک

سفال و سرامیک هزاران سال است که در زندگی و فرهنگ انسانی به‌کار می‌روند و همچنان از جایگاه خاص خود برخوردار است. این دو متریال کاربردی و محبوب در بسیاری از زمینه‌ها از ساخت محصولات تزئینی تا انواع سطوح و لوله‌های ساختمانی مورد استفاده قرار می‌گیرند. اما سوال اینجاست که کدام یک محبوب‌تر است؟ سرامیک یا سفال؟ در حال حاضر سرامیک از سفال عام‌تر و شناخته شده‌تر است و در بسیاری از بخش‌‌های زندگی به‌کار می‌رود. محصولات سرامیکی و سفالی به‌ دو صورت لعاب‌دار و بی‌لعاب ساخته و استفاده می‌شوند که بسته به نیاز و هدف خود می‌توان آن را تعیین کرد. در ادامه این مقاله با تفاوت و شباهت های سفال و سرامیک بیشتر آشنا خواهید شد.

تاریخچه سفالگری در ایران

در هزاره‌ی ششم و پنجم قرن میلادی در طی حفریات باستان‌شناسان در محوطه‌های باستانی چشمه‌علی، قره‌تپه شهریار، اسماعیل‌آباد، تپه زاغه، سیلک و حصار سفالینه‌های دست‌ساز و به رنگ قرمز و دارای خمیری مخلوط با پودر گیاهان، شناسایی شدند، که در واقع یکی از سنت‌های مشخص سفالگری فلات ایران بودند.

در سیلک کاشان ظروفی که کشف شد تا حدی کاملتر بودند و معلوم بوده که آن‌ها رادر کوره‌های ابتدایی می‌ساختند و تصویر پرندگان و حیوانات را بر روی آنها با رنگ سیاه  نقاشی می‌کرده‌اند و به تدریج این ظروف شفاف‌تر و شکل آن‌ها منظم‌تر شده بود. که نشان‌دهنده‌ی این موضوع بوده که آن‌ها موفق به اختراع نوعی چرخ سفالگری ابتدایی شده بودند که با دست می‌چرخیده و به وسیله آن به ظروف خود شکل زیباتری می‌دادند. تصاویر بز کوهی و اسب و خورشید همچنین اشکال هندسی از دیگر خصوصیات ظروف کشف شده‌ی سیلک بوده‌اند.

بعد از پیدایش چرخ سفالگری به کار بردن لعاب مهم‌ترین تحول در زمینه‌ی سفالگری محسوب می‌شود که در دوره‌ی مادها و هخامنشیان رخ داده است.

تفاوت‌های ظروف سفال و سرامیک

سفال و سرامیک هزاران سال است که با فرهنگ انسانی عجین است و بیشترین کشفیات باستان‌شناسی را شامل می‌شود. نه تنها در پیشینه‌ی تاریخی ایرانیان بلکه در بینش دینی و طب سنتی هم تاکید فراوان به استفاده  از این ظروف در پخت‌وپز و غیره شده است. در زندگی معاصر هم نقش این ظروف در پیرامون ما کاملا محسوس است چه در محصولات کاربردی و چه در سازه‌های تزیینی و دکوراتیو.

معمولا سرامیک را از موادی می‌سازند که به محض گرم شدن به‌طور دائمی تغییر شکل می‌دهد؛ این درحالی است که محصولات سفالی از خاک رس ساخته می‌شوند. محصولات و ظروف سرامیکی از ترکیب چند نوع خاک به‌ویژه خاک رس ساخه می‌شوند، اما نکنه قابل توجه اینجاست که سفال نیز در واقع سرامیک محسوب می‌شود که ماده اصلی سازنده آن خاک رس است. علاوه‌بر این از دیگر تفاوت‌های ظروف ساخته شده از این دو متریال نوع لعاب کاری آن‌ها است. آهن موجود در خاک رس لعاب سفال را تیره و قرمز می‌کند، اما ظروف سرامیکی این رنگ را ندارند. قیمت نیز از دیگر تفاوت‌های ظروف ساخته شده از این دو متریال به‌شمار می‌رود و اصولا ظروف سرامیکی از سفال گران‌تر هستند. نحوه پخت این ظروف هم با یکدیگر فرق دارند؛ چراکه ظروف سفالی در دمای کم‌تری نسبت به ظروف سرامیکی ساخته می‌شوند.

سوالی که اغلب پیش می آید این است که تفاوت سفال و سرامیک در چیست به خصوص در ظروف؟

جواب این سوال چندان پیچیده نیست سرامیک عام‌تر از سفال است محصولات سفالی تولید شده از خاک رس و به روش دستی با چرخ سفالگری ساخته می‌شوند ولی محصولات سرامیکی یا دوغابی از ترکیب خاک رس و چند نوع خاک و مواد دیگر تولید می‌شوند.

سفال یا ظروف سفالی از خاک رس و خاک‌های ثانویه ساخته می‌شوند که دارای چسبندگی زیاد و درجه‌ی پخت کمتری هستند. درحالیکه ظروف سرامیکی به بدنه‌هایی اطلاق می‌شود که با خاک‌های اولیه نظیر ترکیبی از کائولن، کوارتز، سیلیس و خاک استون‌ور است و چسبندگی کمتری در مقابل خاک‌های ثانویه دارد و به درجه‌ی پخت بالاتری بیش از 1080 درجه سانتیگراد نیاز دارد همچنین لعاب‌پذیری آن نسبت به سفال بالاتر است.

محصولات سفالی و سرامیکی یا لعابدار هستند یا بدون لعاب. رنگ و لعاب در واقع همان پوشش درخشان و شفاف موجود بر روی سفال و سرامیک است که علاوه‌بر زیبایی سبب افزایش استحکام و دوام ظروف می‌شود. نوع رنگ و لعاب بستگی به نوع فرمول و مواد تشکیل‌دهنده آن دارد به همین دلیل با ترکیب مواد تشکیل‌دهنده‌ی لعاب به میزان‌های متفاوت می‌توان رنگ و لعاب جدیدی را ابداع نمود. از مهمترین انواع لعاب می‌توان به لعاب سرب، لعاب خاکستر و لعاب فلدسپات اشاره کرد.

آنچه رنگ و لعاب سرامیک و سفال را متمایز می‌کند شفافیت و رنگ‌پذیری است که در سفال به دلیل رنگ قرمز آهن موجود در گل رس سبب تیره‌تر شدن و پختگی رنگ‌ها می شود. برای مثال رنگ فیروزه‌ای بر بستر سفال بدلیل رنگدانه‌ی قرمز کمی تیره‌تر دیده می‌شود ولی بروی بستر سرامیک شفافتر و بدون قرمزی. به همین دلیل تعداد رنگ‌هایی که بر روی ظروف سرامیکی استفاده می‌شوند به مراتب بیشتر از ظروف سفالی است.

برای لعابکاری ظروف سفالی و سرامیکی باید آن‌ها را تحت حرارت و دمای معینی قرار داد اگر درجه حرارت بیش از حد بالا باشد لعاب می‌سوزد. به همین دلیل برای انجام صحیح مراحل لعاب‌کاری باید ظرف را در محدوده‌ی دمایی مناسبی قرار داد.

انواع قالب‌ ها و شیوه‌ های تولید ظروف سفالی و سرامیکی

گلدان دکوری و ظروف سفالی و سرامیکی از دو قسمت بدنه و لعاب تشکیل شده‌اند. بدنه در واقع همان ساختار اصلی ظرف است که از جنس گِل است. بعضی بدنه‌ها بدون لعاب هستند و در درجه حرارت مناسب پخت و آماده می‌شوند بعضی دیگر علاوه‌بر پخت بدنه  نقاشی و لعاب هم دارند که مجدد پخت می‌شوند.

روش‌های ساخت، بنا به نیاز و در جهت بهتر اجرا شدن توسط هر فرد متفاوت است، گاهی سفالگر بر حسب نیاز یک یا چند شیوه در ساخت محصول مورد نظر استفاده می‌کند.

روش‌های ساختی که بیشتر مورد استفاده هستند به شرح زیر است

روش انگشتی

روشی که فقط از دست برای شکل دادن به گِل استفاده می‌شود و یکی از ابتدایی‌ترین روش‌های ساخت به شمار می رود. با این روش معمولا ظروف کوچک با سطح نامنظم را می توان ساخت.

روش فیتیله‌ای

از این روش برای ساخت اشیا نامتقارن و غیر هندسی و همچنین برای ساخت خمره‌های بزرگ استفاده می‌شود.

روش صفحه‌ای:

در این روش گِل را با وردنه به صورت لایه‌ای با ضخامت ۸ میلیمتر تا ۱ سانتیمتر درآورده سپس بر اساس الگوی از قبل آماده شده قطعات را بریده و به هم می‌چسبانند. کاشی و موزاییک‌های نقش‌دار لوحه‌های نقش برجسته و ظروف و اشکال با فرم هندسی با این روش ساخته می‌شوند.

ساخت با چرخ:

کارهایی که معمولا با چرخ سفالگری ساخته می‌شوند مدور و دارای ضخامت یکنواخت هستند. مراحل کار با چرخ به این صورت است: در مرکز قرار دادن، هواگیری، ساخت استوانه، بالا کشیدن، شکل دادن، تراش دادن یا پرداخت کردن.

روش قالبی:

در این روش از قالب‌های گچی، چوبی یا ظروف و اشیاء مختلف برای قالب و به منظور شکل دادن به گِل استفاده می‌شود. در این روش از گِل به صورت دوغابی یا خمیری و معمولا بیشتر برای ظروف سرامیکی کاربرد دارد.

بعد از ساخت بدنه تزئینات یا آرایش ظروف هم از اهمیت زیادی برخوردار است از جمله:

1. رنگ آمیزی با رنگ‌های معدنی و اکسیدهای فلزی یا رنگ‌های روغنی لاک‌ها و پوشش دهنده‌های شفاف همینطور استفاده از اسیدها.
2. کندن طرح یا زمینه اطراف آن و یا تزیینات مشبک.

شباهت‌ های سفال و سرامیک

ظروف سفالی و سرامیکی به لحاظ ظاهری دارای شباهت‌های قابل توجهی با یکدیگر هستند و هر دو از گل و خاک درست می‌شوند. به‌طور معمول این دو متریال را در دمای مناسب و مشابهی قرار می‌دهند تا شکل نهایی خود را حفظ کنند و به حد قابل قبولی از استحکام برسند. سپس آن‌ها را از دستگاه خارج و پس از سرد شدن نقش و نگارهای مورد نظر را روی ظروف پیاده سازی می‌کنند. این نوع ظروف از دو قسمت لعاب و بدنه تشکیل می‌شوند که بدنه شکل اصلی ظروف را در بر می‌گیرد و لعاب موجب استحکام و ماندگاری آن می‌شود. البته در برخی موارد این ظروف را بدون لعاب می‌سازند که مقاومت کم‌تری در مقایسه با نوع لعاب‌دار دارند. بر اساس شباهت های سفال و سرامیک می‌توان هر یک را در بخش مورد نشر خود به‌کار گرفت.