گفته‌اند «قالی جادو» آدم را به سیاحت جهان می‌برد؛ اما بهتر این است که بگوییم این جادوی قالی است که آدم را به سیاحتی تمام نشدنی در خود می‌برد. (نورالدین زرین‌کلک)

 

مروری بر تاریخچه فرش و قالی دستبافت ایرانی

سرزمین پهناور و کهن ایران از دیرباز تاکنون، مهد میراث هنری بسیار با ارزش و بی‌همتا در تاریخ جهان است. فرهنگ و هنر در این سرزمین در طی هزاران سال تاریخ پرفراز و نشیب در جلوه‌های گوناگونی همچون معماری، نقاشی، خوشنویسی، سفالگری، موسیقی و صنایع‌دستی مختلفی بالاخص قالیبافی به بهترین نحو تجلی یافته است.

فرش و قالی دستبافت ایرانی با مرغوبیت و زیبایی منحصربه‌فرد خود، شاهکاری بی‌نظیر از تاریخ، فرهنگ و هنر ایران‌زمین است که از قرن‌های گذشته تا به امروز در گنجینه با ارزش میراث هنری ایرانیان به یادگار مانده است.

طبق پژوهش‌های انجام شده، مجموعه‌ای از عوامل مختلف مانند تاریخ درخشان و فرهنگ غنی چندین هزارساله آریایی، وجود هنرمندانی چیره‌دست و ماهر، دسترسی به الیاف حیوانی مانند پشم و ابریشم، دسترسی به الیاف گیاهی و انواع گیاهان رنگ‌زا، پیدایش الیاف مصنوعی و رونق تجارت و صادرات در دوران قاجاریه گواه بر پیشتازی ایرانیان در بافندگی فرش و قالی است.

 

برای شناخت فرش و قالیچه دستبافت ایرانی طرح ترنج این مقاله را بخوانید.

 

کشف قالی پازیریک

اگرچه بررسی قدمت و تاریخچه فرش و قالی دستبافت ایرانی و منسوجات هنری به‌دلایلی مانند آسیب‌پذیری در اثر تغییرات دما، رطوبت و حشرات به‌طور دقیق امکان‌پذیر نمی‌باشد و این دسته از صنایع‌دستی عمر کوتاه‌تری به نسبت دیگر آثار به‌جا مانده از گذشته دارند اما تاریخ پیدایش هنر قالیبافی در ایران با کشف قالی پازیریک در سال‌های ۱۳۲۶ تا ۱۳۲۸ خورشیدی در دره پازیریک (در ۷۹ کیلومتری مرز مغولستان) و بررسی قدمت آن توسط مورخان و صاحب‌نظران، در حدود۵۰۰ سال پیش از میلاد تخمین زده می‌شود. لذا ظهور هنر قالیبافی و فرش دستبافت در این کشور به‌طور تقریبی قدمتی ۲۵۰۰ ساله دارد.

کشف قالی پازیریک به‌عنوان قدیمی‌ترین اثر باستانی و هنری توسط سرگی رودنکو، باستان‌شناس و دانشمند روسی صورت گرفت که بسیاری از مورخان و پژوهشگران قدمت این قالی را به طوایف مادها و پارت‌ها از اقوام آریایی نسبت می‌دهند. همچنین با بررسی ساختار قالی پازیریک و طرح و نقش‌های آن متوجه‌ی شباهت‌هایی با نقش‌های برجسته از آثار به‌جا مانده از امپراطوری هخامنشیان (مانند تخت جمشید) شدند.

سرگی رودنکو در کتابی که به مناسبت این اکتشافات در سال ۱۹۵۳ در روسیه منتشر کرده است، شباهت‌های میان نقش‌مایه‌های فرش پازیریک با نقوش برجسته تخت جمشید را به این‌صورت بازگو می‌کند: «تاریخ این قالی از روی شکل اسب سواران معلوم می‌شود. طرز نشان دادن اسب‌های جنگی که به‌جای زین، قالی بر پشت آن‌ها گسترده‌اند و همچنین پارچه‌ی روی سینه اسب از مشخصات آشوری‌ها می‌باشد اما در روی فرش پازیریک ریزه‌کاری‌های مختلف و طرز گره زدن دم اسب‌ها، در نقوش برجسته تخت جمشید نیز دیده می‌شود.»

پازیریک فرشی چهارگوش، از جنس پشم، با گره‌های محکم، رنگ‌های گرم و زیبا، دارای نقش‌مایه‌هایی از سوارکاران و جانوران افسانه‌ای و حاشیه‌ی گلدار است که هم‌اکنون در موزه آرمیتاژ در سن‌پترزبورگ روسیه نگهداری می‌شود.

در دوره هخامنشی و عهد کوروش کبیر، ذوق سرشار و چیره‌دستی هنرمندان سرزمین پارس در طراحی، بافت و رنگ‌آمیزی فرش‌های دستبافت مانند سایر صنایع‌دستی و آثار هنری آنان، تحسین همگان را در سراسر دنیا برانگیخت و به کشورهای مختلفی بالاخص مصر و یونان صادر گردید.

 

تصویری از بخش‌های مختلف فرش پازیریک و نقش مایه‌های ایرانی در آن

تصویری از بخش‌های مختلف فرش پازیریک و نقش مایه‌های ایرانی در آن

 

فرش و قالی دستبافت ایرانی بهارستان

فرش بهارستان که با نام‌های “بهارخسرو” و “بهارکسری” نیز شناخته می‌شود از دیگر آثار مهم و ارزشمند قالیبافی متعلق به زمان ساسانیان است که با طرحی از منظره‌ی بهار برای خسرو انوشیروان بافته شده‌ بود. اگرچه پس از سقوط دولت ساسانی سرنوشت فرش بهارستان نیز در هاله‌ای از ابهام قرار گرفت اما گواهی بر قدمت طولانی هنر قالیبافی در این مرز و بوم می‌باشد.

 

بهترین مدل چیدن فرش کدام است؟ برای پاسخ به این سوال مقاله ۱۱ قانون دکوراسیون فرش را بخوانید.

 

با بررسی بسیاری از آثار دستبافت و گران‌بها در کلیسا و موزه‌های اروپا و آمریکا به این نتیجه می‌رسیم که بافت فرش و قالی در دوره ساسانیان جایگاهی والا و شهرتی کم‌نظیر در طول تاریخ داشته است که از ویژگی‌های بارز فرش بهارستان و دیگر فرش‌های این دوره نیز می‌توان به تزئین آن‌ها توسط گوهرهای ارزشمند مانند طلا، نقره، زمرد و مروارید اشاره نمود.

 

تصویری از فرش بهارستان در زمان ساسانیان

تصویری از فرش بهارستان در زمان ساسانیان

 

رنسانس قالی ایران

پس از حمله اعراب به ایران، تحولی دیگر در فرش‌های دستبافت ایرانی و صنعت قالیبافی ایجاد گردید. سپس در زمان پادشاهان صفوی بالاخص شاه تهماسب یکم، شاه اسماعیل و شاه عباس بزرگ، فرش دستبافت ایرانی به اوج کمال و درخشش خود رسید که از آن دوره با عنوان رنسانس قالی ایران یاد می‌شود.

لازم به ذکر است که شاه تهماسب صفوی، پادشاهی صاحب کمال و نیز بسیار شیفته هنر بود که همواره به تشویق هنرمندان ایرانی و نیز قالیبافان می‌پرداخت؛ بنابراین اقدامات او در آن زمان موجب پیمودن راه ترقی و تکامل در فرش دستبافت ایرانی و نیز ایجاد تغییراتی کلی در طرح‌های آن گردید.

بیشتر بخوانید: فرش دستبافت و نحوه نگهداری از آن

 

در دوره صفویان تعدادی کارگاه مستقل فرش و قالیبافی در برخی از مناطق کشور بنا گردید و همچنین مراکزی که از دوره‌های گذشته در برخی از شهرها وجود داشتند، توسعه یافتند؛ لذا این اقدام نیز در ارتقای صنعت فرش در ایران تاثیرگذار واقع شد.

در آن زمان علاوه‌بر قالیبافی، هنرمندان ایرانی در رشته‌های دیگری از هنر مانند نقاشی و نگارگری نیز به سطح رفیعی دست یافتند که حاصل آن‌ هنرها در طرح‌های زیبا و خیره‌کننده‌ی فرش‌های دستبافت در دوره صفویه به چشم می‌خورد.

فرش‌های بافته شده در دوران صفویان بر اساس طرح به دسته‌های مختلفی از جمله ترنج‌دار (لچک ترنج)، گلدانی، شکارگاه، گلدار هراتی، درخت و بوته، باغی و لهستانی تقسیم‌بندی می‌شوند.

در حدود ۱۵۰۰ الی ۲۰۰۰ تخته فرش دستبافت از آن دوران باقی مانده است که نمونه‌هایی از آثار بسیار ارزشمند ایرانیان در طول تاریخ به‌شمار می‌آیند.

 

تصویری از قالی اردبیل با طرح ترنج‌دار که در دوران پادشاهی شاه تهماسب صفوی بافته شده است

تصویری از قالی اردبیل با طرح ترنج‌دار که در دوران پادشاهی شاه تهماسب صفوی بافته شده است.

 

قالی‌های تصویری

پس از گذشت چندین سال، در دوره‌های قاجار و پهلوی با ایجاد تغییر و تحولاتی گسترده در الگوهای طبقاتی، ارتباط عمیق با کشورهای اروپایی، تاثیرپذیری از غرب و همچنین پیدایش صنعت چاپ و عکاسی، در شیوه بافت، ابعاد و طرح‌های فرش دستبافت ایرانی تغییراتی ایجاد گردید که مورد توجه و استقبال کشورهای غربی قرار گرفت.

از جمله نوآوری‌های هنری در صنعت فرش در دوران قاجار می‌توان به خلق قالی‌های تصویری اشاره نمود که تعداد قابل‌توجهی از آن‌ها در موزه فرش ایران نگهداری می‌شوند.

قالی‌های تصویری در مضامین مختلفی مانند پادشاهان و مشاهیر (از دوران ایران باستان تا قبل از پیروزی انقلاب)، ادبیات و داستان‌های ادبی (به‌ویژه بر اساس دو کتاب شاهنامه فردوسی و خمسه نظامی)، باستانی (با تکیه‌ بر مظاهر فرهنگ و تمدن ایران باستان و دوران صفویه)، مذهبی و عرفانی (با تکیه بر تظاهرات حزن‌انگیز مانند روضه‌خوانی و تعزیه‌گردانی) و مضامین اروپایی (مانند مناظر و زندگی روزمره اروپاییان) تقسیم‌بندی می‌شدند.

به‌طور کلی فرش و قالی‌های تصویری جایگاه والایی در تاریخ قالیبافی ایرانیان دارند که از دوره قاجار تا به امروز به‌صورت تابلو فرش به حیات خود ادامه می‌دهند.

 

تاریخچه فرش و قالی دستبافت ایرانی

تصویری از قالی دوره قاجار با مضمون زندگی پادشاهان

 

Rating 2.50 from 2 votes


دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *