صنایع دستی هندوستان

جمهوری هند، کشوری بسیار گسترده و پهناور در جنوب آسیا که به‌‌عنوان هفتمین کشور بزرگ جهان و دومین کشور پُر‌جمعیت دنیا با ۱٬۳۷۷٬۰۰۰٬۰۰۰ نفر جمعیت شناخته‌ شده است. هندوستان سرزمین نژادها، زبان‌ها، آیین‌های متنوع و مهد تاریخ و فرهنگ بسیار کهن و ارزشمندی است که قدمت آن حدوداً به ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد می‌رسد.

سالانه گردشگران زیادی از نقاط مختلف دنیا به هندوستان سفر می‌کنند چرا که از جاذبه‌های گردشگری فراوانی همچون اماکن مقدس و معابد بسیار زیبا، اماکن تاریخی، بازارهای متنوع، غار و قلعه‌های شگفت‌انگیز، سواحل چشم‌نواز، پارک‌های ملی و حیات‌وحش برخوردار است.

انواع مختلف صنایع دستی در هندوستان نشانگر تاریخ، مذهب و فرهنگ کهن این کشور است که از زمان‌های قدیم تا به امروز، نسل به نسل انتقال یافته و ویژگی‌های متنوع هر منطقه از هند را به خوبی توصیف می‌کند. در واقع می‌توان گفت که صنایع دستی هر قلمرو و ایالتی در هندوستان، تاثیر امپراطوری‌های مختلف را در فرهنگ و هنر این کشور نشان می‌دهد که در طول قرن‌ها با وجود تغییر و تحولات گسترده، این صنایع همچنان به‌عنوان منبعی غنی از فرهنگ سنتی و تاریخ اصیل هندوستان محسوب می‌گردد و تنوع بسیار زیاد آن همواره حیرت تمام گردشگران را با هر نژاد و قومیتی برمی‌انگیزد.

صنایع دستی فلزی هند

جواهرات و زیورآلات سنتی هندی مانند النگو، گردنبند و چوکر، گوشواره، دستبند، پابند و خلخال، آویز سر و تیکا از جنس فلزاتی همچون طلا، نقره، مس، استیل و فلز بادوام برنج از جمله صنایع دستی مشهور و پُر‌طرفدار هندوستان به‌شمار می‌آید.

لازم به ذکر است که انواع متعدد زیورآلات هندی همواره بخش جدایی‌ناپذیری از اکسسوری مورد استفاده زنان هندی محسوب می‌گردد که قسمت‌های زیادی از سر، اجزای صورت، گردن، دست و پای خود را با آن‌ها می‌پوشانند.

 

زیورآلات هندی از صنایع دستی فلزی رایج در هندوستان

 

علاوه بر زیورآلات هندی، لوازم دکوراتیو گوناگون مانند انواع گلدان دکوری؛ ظروف پخت‌وپز، بشقاب‌های زینتی، مجسمه‌های برنزی (در اکثر موارد با طرح بودا)، فانوس و آویزهای تزئینی از دیگر صنایع دستی فلزی هندوستان به‌شمار می‌آید. همچنین استفاده از آویزهای هنری فلزی برای تزئین ارابه‌ها و مکان‌های مقدس مانند معابد هندی در این کشور به چشم می‌خورد.

ملیله‌کاری نیز شاخه‌ای از هنر فلزکاری از دیگر صنایع دستی هندوستان است که توسط مفتول‌های نازک و انعطاف‌پذیر از جنس فلزاتی همچون طلا، نقره و مس صورت می‌گیرد و به جهت تزئین بیشتر در مواردی از سنگ‌های قیمتی استفاده می‌شود.

ایالت اوریسا در شرق هند یکی از ایالاتی است که هنرمندان آن در صنعت ملیله‌کاری از مهارت بسیار بالایی برخوردار هستند به‌طوریکه امروزه حتی برخی از کشورهای اروپایی از هنر ملیله‌کاری هنرمندان هندی الهام می‌گیرند.

صنایع دستی چوبی هند

احتمالاً نام چوب صندل را در صنایع دستی هندوستان به‌ وفور شنیده باشید. چوب صندل، چوبی معطر و مرغوب از گونه درختی به نام سانتالوم، دومین چوب گران‌ قیمت جهان است که عمدتاً در جنوب کشور هندوستان یافت می‌گردد. این چوب بی‌نظیر از قرن‌های گذشته تاکنون در صنایع مختلف مدرن و سنتی در برخی از کشورها و بالاخص صنایع دستی هند بسیار مورد توجه و استفاده قرار گرفته است.

ویژگی منحصربه‌فرد چوب صندل این است که تا چندین دهه، عطر و بوی خود را حفظ می‌کند و به‌علت بافت نرم و مناسبی که دارد، از قابلیت شکل‌پذیری خوبی برخوردار است.

چوب صندل کاربرد‌های گسترده‌ای در ساخت لوازم مختلف مانند مجسمه و تندیس‌های نمادین، جعبه‌های تزئینی، جای قلم و خودکار، جای پاکت و کارت، بادبزن‌های دستی و شانه‌های چوبی کوچک داشته و همچنین از روغن این چوب نیز در صنعت آرایشی و بهداشتی به جهت داشتن خاصیت درمانی در بسیاری از کشورها استفاده می‌شود.

مجسمه فیل چوبی تهیه شده از چوب صندل، یکی دیگر از معروف‌ترین صنایع دستی هند به‌شمار می‌آید که به عنوان نماد برکت و برطرف‌کننده موانع و انرژی‌های منفی در خانه‌های هندی و حتی در دیگر نقاط جهان مورد استفاده قرار می‌گیرد چرا که فیل به‌ عنوان حیوانی تنومند و ارزشمند از قدیم‌الایام در هندوستان اهمیت و جایگاه ویژه‌ای داشته و طرح و نقش‌هایی از آن (همچنین عاج فیل که امروزه استفاده از آن خلاف قوانین زیست محیطی است) همواره در صنایع دستی این کشور به چشم می‌خورد.

علاوه بر چوب صندل که بهترین نوع چوب جهت طراحی اشیای دست‌ساز چوبی در این کشور محسوب می‌گردد، چوب درختان دیگری همچون درخت آبنوس، گردو، فوفل و ساج نیز در صنایع دستی چوبی هند کاربرد دارد. همچنین مشبک‌کاری و معرق‌کاری توسط چوب از دیگر صنایع دستی رایج در برخی از ایالات هند به‌شمار می‌آید.

 

مجسمه محبوب فیل چوبی از آثار مشهور صنایع دستی چوبی در هندوستان

 

پارچه بافی و منسوجات هندی

هندوستان به علت داشتن اقوام و نژادهای مختلف، دسترسی به منابع طبیعی الیاف (همچون پنبه، پشم، کرک و ابریشم)، انواع مواد رنگ‌زا، فراوانی نیروی انسانی فعال و برخورداری از بازار داخلی بزرگ و در حال رشد، سابقه تاریخی طولانی در بافت و تولید انواع پارچه و منسوجات خانگی در سراسر جهان دارد و از منظر اشتغال نیز نقش مهم و برجسته‌ای برای مردمان این کشور ایفا می‌کند.

پارچه‌‌بافی و تزئینات ویژه آن در هند به‌ نوعی بیانگر فرهنگ دیرینه و آداب و رسوم این کشور و همچنین ایران‌ زمین می‌باشد چرا که در دوره صفویان بسیاری از هنرمندان و صنعتگران ایرانی به هند مهاجرت کردند و لذا اهالی هند برخی از شیوه‌های بافندگی و تزئینات را از هنرمندان ایرانیان آموختند.

به همین دلیل این امر تاثیر بسزایی بر صنایع‌ دستی و پارچه‌بافی هندوستان داشت به‌طوریکه با مقایسه شیوه بافت، طرح و نقش‌های منسوجات مختلف هندی مانند پارچه و لباس‌‌های متنوع ابریشمی، زر بافت‌ها، شال کشمیر و قلمکار با آثار ایرانی بالاخص در دوران باستان تشابهات زیادی به چشم می‌خورد و تفکیک زادگاه این آثار از هم، کار بسیار دشواری است.

 

شال کشمیر یا پشمینه که هم در هندوستان و هم در ایران بافته می‌شود و تشابه زیادی در طرح و نقش دارند.

 

شال کشمیر از مهم‌ترین منسوجات نفیس و محبوب هندوستان می‌باشد که علاقمندان زیادی در سراسر جهان دارد. این شال در گروه پارچه‌های تاریخی قرن ۱۷ تا ۱۹ میلادی قرار داشته و شباهت زیاد آن با شال ترمه ایرانی به وضوح قابل رویت است.

ناگفته نماند که کشمیر نام منطقه‌ای در شمال غربی شبه‌ قاره هند است که از سالیان گذشته به‌ علت دسترسی به منابع طبیعی الیاف همچون پشم کشمیر و صادرات آن به نقاط مختلف جهان و همچنین بافت انواع شال و منسوجات پشمینه توسط بافندگان بومی این منطقه، در میان بسیاری از کشور‌های دنیا شهرت جهانی یافته است.

شال‌ کشمیر دارای بافتی نرم، لطیف و بسیار با‌کیفیت می‌باشد که طرح‌های متنوعی همچون گل و گیاه، طرح بته‌جقه (که طرح باستانی و اصیل ایرانی است) و طرح‌های اسلیمی در حاشیه و متن شال به‌چشم می‌خورد.

 

نقوش گل و گیاه و بته‌جقه از نقش‌های بارز شال کشمیر

 

علاوه بر شال کشمیر، ساری هندی از دیگر لباس‌های سنتی و بومی زنان هندوستان می‌باشد که بافت آن در اکثریت مناطق هندوستان متداول بوده و ویژگی ساری هر منطقه با منطقه دیگر نیز متفاوت و بیانگر خصوصیات همان منطقه است.

ساری هندی، پوششی باستانی متشکل از پارچه‌ای به طول ۴ الی ۹ متر که به ۸۰ شیوه متنوع به دور بدن پیچیده می‌شود. انواع متفاوت این لباس سنتی علاوه بر جنبه تزئینی و نمادی از تاریخ و فرهنگ دیرینه هند، موجب کاهش حرارت بدن و خنک شدن در گرمای شدید تابستان می‌گردد.

ساری‌های رنگارنگ هندی دارای زمینه‌ای پر زرق‌وبرق و درخشان هستند که تزئینات آن‌ها توسط هنر زری‌بافی، رنگ‌رزی، پولک‌کاری و گلدوزی با نخ‌های طلایی و رنگ‌های شاد انجام می‌گیرد.

 

نمونه ای از ساری زیبای هندی که حاشیه آن توسط نخ‌های طلایی زردوزی شده است.

 

قالیبافی، حصیربافی، خاتم‌کاری و میناکاری نیز از دیگر صنایع دستی هندوستان به‌شمار می‌آید.